ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 7، مهر 1402 ، شماره پی در پی 89

تحلیل گفتمان رویداد عشق و حالات عاشق در منظومه های پیش ‌و پس از اسلام (با تکیه ‌بر شش منظومه عاشقانه فارسی)

صفحه (191 - 212)
مهدی رضائی ، کبری فریدونی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : مهر 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : دی 1401

چکیده

زمینه و هدف: منظومه های عاشقانه بخش مهمی از ادبیات غنایی ایران را تشکیل میدهد و بیانگر خصایص فرهنگی دورانهای مختلف تاریخی این سرزمین نیز قلمداد میشود. رویداد عشق و حالات و شرایط عاشق و معشوق از ارکان اصلی این منظومه هاست و بسته به فضای اجتماعی هر دوره، ویژگیهای خاص خود و تفاوتهایی با دیگر ادوار دارد. هدف این پژوهش، بررسی و واکاوی منظومه های غنایی فارسی با تکیه ‌بر منظومه های عاشقانه زال و رودابه، بیژن و منیژه، ویس و رامین و خسرو و شیرین (پیش از اسلام) و منظومه های رابعه و بکتاش (از الهینامۀ عطار) و مهپاره و خورشید (محمد‌سعید طبیب قمی) (پس از اسلام) خواهد بود که به چرایی و چیستی و تحلیل مقایسه ای کنشها و واکنشهای عاشقان با توجه به رویداد عشق در این منظومه ها پرداخته میشود.

روش مطالعه: در این مقاله از روش تحلیل گفتمان برای بررسی حالات عاشق در منظومه بهره برده شده است.

یافته ها: در این منظومه ها آنچه حالات عاشق را رقم میزند، به عوامل و عناصر برون‌متنی، تقابل گفتمانها، بافت فکری و فرهنگی، گرایشهای دینی و نژادی وابستگی دارد.

نتیجه گیری: در این منظومه ها رویداد عشق و به تبع آن، حالات و ویژگیهای عاشقان پیش از اسلام با حالات عاشقان پس از اسلام دارای تفاوتهای آشکاری است که این امر تا حدود زیادی ناشی از تغییر گفتمان دینی-فرهنگی و سیاسی پیش از اسلام نسبت به دوران اسلامی و تأثیر آن بر ارکان و افراد جامعه و به تبع آن، بر حالات و ویژگیهای عاشق است؛ چنانکه در قیاس با فضای جامعه فرهنگی-اجتماعیِ دوره اسلامی، فضای باز حاکم بر روابط زن و مرد در دوره پیش از اسلام، تساهل درباره امور و روابط جنسی، ازدواج و نیز مناسبات خانوادگی، به واقع اموری را که در دوره اسلامی حرام و نکوهیده و مذموم بود، امکان‌پذیر میکرد و بعنوان بخشی از فرهنگ غالب در منظومه های عاشقانه این دوره بازتاب یافته است.

کلمات کلیدی
عشق , عاشق , تحلیل گفتمان , ادبیات غنایی , منظومۀ عاشقانه.

• ابن منظور، محمدبن مکرم، (1414 ه.ق). لسان‌العرب. بیروت: دار صادر.
• باقری خلیلی، علی‌اکبر و محرابی کالی، منیره (1396). «تحلیل گفتمان سیاسی-اجتماعی رابطه عاشق و معشوق در غزلیات سعدی». نشریه متن‌شناسی ادب فارسی (دانشگاه مازندران). دوره 9، شماره 1(پیاپی 33)، صص 37- 56.
• حافظ، شمس‌الدین محمد، (1381). دیوان. به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی. چ 8. تهران: زوّار.
• حسینی مقدم، اسما، (1395). «شخصیت خسرو و شیرین». مجله متن‌شناسی ادب فارسی. شماره 31، صص 81-98.
• دهقانیان، جواد و فراشاهی‌نژاد، یاسر (1394). «واکاوی شخصیت فرهاد در منظومه خسرو و شیرین». مجله شعرپژوهی (بوستان ادب). سال 7، شماره 2 (پیاپی 24)، صص 73-90.
• راغب اصفهانی، حسین بن محمد، (1374). مفردات الفاظ قرآن. تهران: مرتضوی.
• رضی، هاشم، (1385). ترجمه وندیداد (کتاب مغان). 2 مجلّد. تهران: بهجت.
• ستاری، جلال، (1385). حالات عشق مجنون. چ 2. تهران: توس.
• ستاری، جلال، (1389). عشق صوفیانه. تهران: نشر مرکز.
• سرکاراتی، بهمن، (1357). «بنیان اساطیری حماسه ملی ایران». مجله فرهنگ (2) 40، صص 45-65.
• سنچولی، احمد، (1397). «بررسی ساختار داستان غنایی حماسه زال و رودابه با تکیه ‌بر جنبه های غنایی». پژوهشنامۀ ادب غنایی (دانشگاه سیستان و بلوچستان). (24) 13، بهار و تابستان، صص 189-210.
• شوالیه، ژان و آلن گربران، (1387). فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضائلی. تهران: جیحون.
• طبیب قمی، محمد‌سعید، (1395). منظومه خورشید و مهپاره. به ‌تصحیح حسن ذوالفقاری و جلیل اصغریان رضایی. تهران: چشمه.
• عطار نیشابوری، فریدالدین محمدبن ابراهیم، (1397). الهینامه. با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.
• عفیفی، رحیم، (1400). ارداویراف‌نامه. چ 5. تهران: توس.
• فردوسی، ابوالقاسم، (1379). شاهنامه. به کوشش سعید حمیدیان. ج 1 و 5. تهران: قطره.
• فرکلاف، نورمن، (1379). تحلیل انتقادی گفتمان. ترجمه فاطمه شایسته پیران و همکاران. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها.
• کامیاب تالشی، نصرت‌اله، (1378). عشق در عرفان اسلامی. چ 2. قم: مؤسسه انتشارات دار‌الثقلین.
• کریمیان صیقلانی، علی، (1382). سیره عشقبازان. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
• گرگانی، فخرالدّین اسعد، (1395). ویس و رامین. به ‌اهتمام محمد روشن. تهران: صدای معاصر.
• مزداپور، کتایون، (1369). «شالودۀ اساطیری شاهنامه». مجله فرهنگ پاییز. ش 7.
• مهدی‌نژاد، طیبه، (1397). «بررسی ویژگیهای معنوی عاشقانه زال و خسرو در منظومه حماسی-غنایی زال و رودابه و خسرو و شیرین». فصلنامه اورمزد. شمارۀ 42، صص 115-137.
• نظامی گنجوی (1393). خسرو و شیرین. به ‌تصحیح حسن وحید ‌دستگردی و ‌کوشش سعید حمیدیان. چ 4. تهران: قطره.
• ون‌دایک، تئون ای، (1387). مطالعاتی در تحلیل گفتمان؛ از دستور متن تا گفتمان‌کاوی انتقادی. ترجمه پیروز ایزدی، شعبان‌علی بهرام‌پور و دیگران. چ 2. تهران: مطالعات و توسعه رسانه ها.
• الیاده، میرچا، (1374). اسطوره، رؤیا، راز. تهران: فکر روز.
• یارمحمدی، لطف‌الّله، (1393). درآمدی بر گفتمان‌شناسی. چ 2. تهران: هرمس.